Table of Contents
17 polskich noblistów, o których (pewnie) nie słyszałeś
.
Polska ma tylko kilku noblistów? Błąd! W szkolnych podręcznikach przewijają się nazwiska Sienkiewicza, Reymonta, Skłodowskiej, Miłosza, Szymborskiej, Wałęsy i Tokarczuk. Ale w rzeczywistości lista jest o wiele dłuższa. Łącznie aż 17 osób związanych z Polską – urodzonych tu lub mocno z naszym krajem powiązanych – zdobyło najbardziej prestiżową nagrodę świata.
Siedemnaście nazwisk. Siedemnaście biografii. Siedemnaście powodów do dumy.
Dlaczego pamiętamy tylko o niektórych? Dlaczego Singer, Hoffmann czy Rotblat są w Polsce anonimowi, a Wałęsa i Tokarczuk rozpalają emocje?
Niemcy chwalą się wszystkimi swoimi noblistami, nawet jeśli byli niemieckimi Żydami. Francuzi uznają Skłodowską-Curie i za swoją, i za polską. My natomiast często wstydliwie milczymy.
A przecież każdy z nich – niezależnie od obywatelstwa – był cząstką polskiej historii. Polska była miejscem ich narodzin, dzieciństwa, pierwszych słów. Była ich punktem startu.
Może więc czas, by wreszcie powiedzieć jasno: Polska ma nie siedmiu, ale siedemnastu noblistów.
I każdy z nich – od Sienkiewicza po Tokarczuk – to cegiełka w wielkiej budowli, którą nazywamy polską kulturą i nauką.
I choć część z nich emigrowała, miała podwójne obywatelstwa czy pisała w innych językach – wszyscy zaczynali tu: w Strzelnie, Złoczowie, Wilnie, Warszawie, Włocławku.
.
.
.
Polscy nobliści, o których pamiętać powinniśmy wszyscy
Polska na tle świata nie może pochwalić się zbyt wielką liczbą noblistów. W porównaniu do Francji, Niemiec czy Wielkiej Brytanii – jesteśmy ubodzy. Dlatego dziwi jeszcze bardziej, że często sami pomniejszamy własne dziedzictwo i uznajemy tylko część osób urodzonych na naszych ziemiach. W szkolnych podręcznikach przewijają się nazwiska Sienkiewicza, Reymonta, Skłodowskiej, Miłosza, Szymborskiej, Wałęsy i Tokarczuk. Ale lista jest znacznie dłuższa.
Łącznie aż siedemnaście osób związanych z Polską zostało wyróżnionych najbardziej prestiżową nagrodą świata. Część z nich wyemigrowała, część miała podwójne obywatelstwa, część była Żydami i przez to „nie pasowała” do narracji narodowej. Ale fakty są faktami: to ludzie urodzeni tutaj, w Strzelnie, Złoczowie, Wilnie, Warszawie, Włocławku. Ich dzieciństwo pachniało polskim chlebem, a język polski brzmiał w ich domach.
Spróbujmy więc uporządkować tę historię.
Oto pełna 17-tka polskich noblistów – od znanych wszystkim po tych niesłusznie zapomnianych:
.
foto Nobelprize org
.
Dlaczego o nich nie pamiętamy?
Niemcy, Francuzi, Brytyjczycy – wszyscy chwalą się każdym swoim noblistą, nawet tym, który ledwie zahaczył o ich kraj. A my? Uznajemy tylko kilku. Reszta – jak Reichstein, Schally czy Rotblat – to dla wielu zupełnie obce nazwiska.
A przecież to siedemnaście powodów do dumy. Polska to nie tylko kraj Chopina i Kopernika. To także ojczyzna noblistów, którzy zmienili świat.
Następnym razem, gdy ktoś powie, że Polska ma tylko kilku noblistów – zaskocz go. Powiedz: „Mamy siedemnastu. I każdy z nich to część naszej historii”.
.
1905 – Henryk Sienkiewicz (literatura)
Pierwszy polski noblista. Autor „Quo vadis”, „Potopu”, „Ogniem i mieczem” i „Krzyżaków”. Nagrodę otrzymał za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu” i geniusz w odtwarzaniu przeszłości.
W czasach zaborów jego powieści były jak tlen – podtrzymywały wiarę w naród, choć Polska nie istniała na mapie. Dziś bywa krytykowany za patos, ale jego znaczenia dla ducha narodowego trudno przecenić.
1907 – Albert Abraham Michelson (fizyka)
Urodzony w Strzelnie, wyemigrował z rodziną do USA jako dziecko. To właśnie on skonstruował interferometr Michelsona – kluczowe narzędzie dla fizyki, które umożliwiło później stworzenie teorii względności. Nobel przyszedł w 1907 roku.
Dziś Amerykanie uważają go za swojego, ale fakty są nieubłagane: światowej klasy naukowiec miał polski akt urodzenia i pierwsze lata życia spędził nad Wisłą.
1911 – Maria Skłodowska-Curie (chemia)
Jedyna osoba w historii z dwoma Nobelami w dwóch dziedzinach – fizyce (1903) i chemii (1911). Odkrywczyni polonu i radu, badaczka promieniotwórczości, ikona nauki i kobiecej determinacji.
Choć obywatelstwa polskiego nigdy nie miała, Polska była w jej sercu do końca życia. Sama nazwa pierwiastka – polon – była manifestem patriotycznym.
1924 – Władysław Reymont (literatura)
Drugi polski noblista literacki. „Chłopi” – epopeja wiejska, zapis całego świata obyczajów, gwary i rytmu natury – przyniosła mu światową sławę.
Był outsiderem: bez akademickich koneksji, zaczynał jako kolejarz. A jednak to on zapisał polską wieś złotymi zgłoskami w literaturze światowej.
1950 – Tadeusz Reichstein (medycyna)
Chemik urodzony we Włocławku. W 1950 roku otrzymał Nobla za odkrycie kortyzonu i badania nad hormonami kory nadnerczy.
Reichstein wyemigrował do Szwajcarii, tam pracował i publikował, ale nigdy nie wyrzekł się polskich korzeni. W Polsce jego nazwisko jest niemal nieznane, choć świat medycyny bez niego wyglądałby inaczej.
1977 – Andrew Schally (medycyna)
Andrzej Wiktor Schally, syn generała Kazimierza Schally, szefa gabinetu prezydenta RP Mościckiego. Urodzony w Wilnie, przeżył wojnę ukrywając się przed holokaustem.
W 1977 roku otrzymał Nobla za badania nad hormonami, które zrewolucjonizowały endokrynologię i onkologię. Sam mówił o sobie: „urodzony w Polsce, obywatel świata”.
1978 – Isaac Bashevis Singer (literatura)
Urodzony w Leoncinie pod Warszawą, w Polsce mieszkał do 1935 roku. Pisał w jidysz, ale zawsze podkreślał swoje polskie korzenie. Nobel w 1978 roku uhonorował jego twórczość pełną mistyki, żydowskiego folkloru i uniwersalnych pytań o ludzką naturę.
Singer mówił: „język jidysz jest moją ojczyzną, ale Polska była moim domem”.
1979 – Menachem Begin (pokojowa)
Mieczysław Biegun, urodzony w Brześciu nad Bugiem. Wyjechał z Polski w czasie wojny, został premierem Izraela, a w 1979 roku – wraz z Anwarem Sadatem – podpisał traktat pokojowy z Egiptem. Za to obaj dostali Nobla.
Historia Begina pokazuje, że polskie dzieciństwo bywało fundamentem dla przyszłych przywódców świata.
1980 – Czesław Miłosz (literatura)
Poeta wygnania, autor „Zniewolonego umysłu” i „Doliny Issy”. Nobel w 1980 roku był hołdem dla całokształtu jego twórczości, która stawiała pytania o człowieka wobec totalitaryzmu i historii.
Miłosz długo był na emigracji, w Polsce w PRL-u jego twórczość była zakazana. Dopiero po 1989 roku stał się poetą narodowym.
1981 – Roald Hoffmann (chemia)
Urodzony w Złoczowie (dziś Ukraina), jako dziecko przeżył holokaust. W 1949 roku wyemigrował do USA.
Nobel w 1981 roku za teorię orbitali molekularnych, kluczową dla rozwoju chemii. Hoffmann przez całe życie podkreślał: „urodziłem się w Polsce, ale przeżyłem dzięki cudzej dobroci”.
1983 – Lech Wałęsa (pokojowa)
Robotnik ze stoczni, przywódca „Solidarności”. W 1983 roku – gdy w Polsce trwał stan wojenny – uhonorowany pokojowym Noblem. Nagroda była symbolem wsparcia świata dla polskich aspiracji wolnościowych.
Do dziś budzi emocje, ale nikt nie odbierze mu roli w historii XX wieku.
1992 – Georges Charpak (fizyka)
Jerzy Szarpak, urodzony w Dąbrowicy na Wołyniu. Wyjechał do Francji, tam pracował i tworzył. Nobel w 1992 roku za wynalezienie nowego typu detektorów cząstek elementarnych.
W Polsce niemal nieznany – we Francji bohater narodowy.
1994 – Shimon Peres (pokojowa)
Szymon Perski, urodzony w Wiszniewie na Wileńszczyźnie. W 1934 roku wyjechał z Polski, później został premierem i prezydentem Izraela.
W 1994 roku otrzymał Nobla – wraz z Icchakiem Rabinem i Jaserem Arafatem – za proces pokojowy na Bliskim Wschodzie.
1995 – Józef Rotblat (pokojowa)
Warszawiak, fizyk, doktor UW. W 1938 roku wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie pracował przy Projekcie Manhattan. Gdy zrozumiał, że bomba atomowa będzie użyta ofensywnie, odszedł w proteście.
Całe życie walczył o rozbrojenie nuklearne. Nobel w 1995 roku za działalność w ruchu Pugwash. Nazywał siebie Polakiem z brytyjskim paszportem.
1996 – Wisława Szymborska (literatura)
„Mozart poezji” – tak mówił o niej Miłosz. Jej Nobel w 1996 roku uhonorował wiersze, które z lekkością i humorem dotykały spraw ostatecznych.
W świecie doceniana za błyskotliwość, w Polsce uwielbiana za skromność. Jej tomiki stały się bestsellerami, co w poezji jest niemal cudem.
2007 – Leonid Hurwicz (ekonomia)
Urodzony w Moskwie, od 1919 roku wychowany w Warszawie. Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, Żyd polskiego pochodzenia. W 1940 roku wyemigrował do USA, gdzie stworzył podwaliny teorii mechanizmów rynkowych.
W 2007 roku otrzymał Nobla w ekonomii – miał wówczas 90 lat! Najstarszy laureat w historii.
2018 – Olga Tokarczuk (literatura)
Najmłodsza polska noblistka. Autorka „Biegunów”, „Ksiąg Jakubowych”, „Prawieku”. Nobel w 2018 roku za „narracyjną wyobraźnię, która przedstawia przekraczanie granic jako formę życia”.
Uwielbiana na świecie, w Polsce budzi kontrowersje. Ale właśnie taka jest rola pisarza – wytrącać z wygody, zadawać trudne pytania.
.
.
Dwie Polski, dwóch noblistów?
Tak więc mamy pełny obraz: siedem oficjalnych nazwisk i dziesięć, które Polska woli przemilczeć. Jedni trafiają na szkolne ściany chwały, inni giną w przypisach. A przecież i Sienkiewicz, i Rotblat, i Tokarczuk, i Michelson – wszyscy oni są częścią jednej opowieści. Opowieści o ludziach urodzonych na tej ziemi, którzy zmienili świat.
…
.
.
Polscy nobliści jakich znamy
.
7-tka polskich noblistów – znanych wszystkim:
Henryk Sienkiewicz (1905, literatura) – autor „Quo vadis”, pierwszy polski noblista.
Maria Skłodowska-Curie (1903, fizyka; 1911, chemia) – jedyna osoba z dwoma Noblami w różnych dziedzinach.
Władysław Reymont (1924, literatura) – laureat za „Chłopów”.
Czesław Miłosz (1980, literatura) – poeta wygnania, autor „Zniewolonego umysłu”.
Lech Wałęsa (1983, pokojowa) – przywódca „Solidarności”.
Wisława Szymborska (1996, literatura) – poetka „z humorem filozofa”.
Olga Tokarczuk (2018, literatura) – autorka „Ksiąg Jakubowych”.
..
..
opracowanie Albin Marciniak
Fotoreporter, podróżnik i dziennikarz specjalizujący się w eksploracji turystycznych podziemi. Autor map i przewodników. Twórca Klubu Podróżników „Śródziemie” i projektu „Czyste Tatry”.
https://www.facebook.com/marciniak.albin/
